Sięgając po Raj Abdulrazaka Gurnaha nie byłam przygotowana na wrażenia literackie, których nigdy wcześniej nie doświadczyłam. Myślę, że to całkowicie inny kontekst kulturowy sprawił, że powieść jest dla mnie tak egzotyczna. Mimo tego nietrudno w niej odnaleźć kwintesencję poruszanych wątków.
Dojrzewanie Yusufa
Bohaterem powieści jest dwunastoletni Yusuf, który, nie do końca zdając sobie z tego sprawę, trafia do niewoli rzekomego wuja Aziza. Jego rodzice, oddając syna, spłacają zaciągnięte długi. Od tej pory chłopak pracuje w sklepie kupca, przysłuchuje się rozmowom innych ludzi i poznaje nieprzyjazny świat, którego nie doświadczał, kiedy żył w otoczeniu rodziny. Jednocześnie dojrzewa, przeżywa pierwsze chwile bliskości i miłość, naraża się na nieprzychylność swojego chlebodawcy, by w końcu wybrać własną drogę.
Najważniejszą, a jednocześnie najbardziej rozbudowaną częścią powieści jest podróż karawany handlowej przez bezkresną i niebezpieczną Afrykę, w której uczestniczy Yusuf. W jej trakcie chłopak przemienia się w mężczyznę, dojrzewa, bo przekonuje się, jak wygląda prawdziwe życie. Uczestniczy w negocjacjach handlowych, spotyka się z nieufnością, agresją, oszustwem, ale i erotycznym zainteresowaniem.
Kolonialny raj
Myślę jednak, że opowiadanie losów Yusufa nie jest sednem tej książki. Raj jest przede wszystkim próbą rozliczenia z dziedzictwem kolonializmu i wskazania szkód, jakie ten zbrodniczy i rabunkowy system wyrządził autochtonom. Karawana kupiecka spotyka na swojej drodze rdzennych mieszkańców, którzy na podstawie poprzednich spotkań z Europejczykami, spodziewają się jedynie najgorszego – oszustw i zniewolenia. Broniąc niezależności, są w stanie posunąć się do podstępu i zbrodni. Bohaterowie pojawiający się w książce prezentują różne postawy, jednak najczęściej są to różne odmiany obaw przed obcymi.
Akcja książki dzieje się na tle zachwycającej, ale również niebezpiecznej afrykańskiej przyrody. Proza Gurnaha jest w tej kwestii niezwykle obrazowa i zmysłowa. Można niemal poczuć na własnej skórze tropikalny skwar i usłyszeć nocne odgłosy dzikiej przyrody. Ponadto opowieści bohaterów są pełne wilkołaków, dżinnów i innych magicznych istot, charakterystycznych dla wierzeń ludzi z tej części świata. Magiczne moce, brak litości i wszechwładza przypisywane są również odwiedzającym te tereny Europejczykom.
Spotkanie z noblistą
Przyznaję, że powieść Raj to jedno z moich pierwszych spotkań z twórczością pisarza pochodzącego z krajów afrykańskich. A co za tym idzie, kontekst kulturowy jest mi mało znany. Nie miałam okazji zgłębić dramatycznej historii i orientalnej kultury Afryki, a lektura prozy Abdulrazaka Gurnaha pozwala nadrobić te braki. Choćby z tego powodu jest dla mnie cenna. Książka nie należy do łatwych i przyjemnych. Zwraca uwagę na wpływ kolonializmu na ludzi i więzi między nimi, przy czym pomija ich rysy psychologiczne. Książka opowiada o ludzkiej krzywdzie, szukaniu prawdy o sobie i świecie, przemocy i upokorzeniu. Jednocześnie nie epatuje tragediami. Jak w tym kontekście odczytywać symbolikę zawartą w tytule? Zachęcam do samodzielnego szukania odpowiedzi.
Przy okazji pragnę przypomnieć o naszej recenzji książki innego noblisty, Johna Steinbecka pt. Na wschód od Edenu!
