Chodzić i uśmiechać się wolno każdemu Alicji Urbanik-Kopeć to wciągający reportaż odsłaniający prawdę o pracownicach seksualnych na ziemiach polskich w XIX wieku. Autorka pokazała w nim, jak traktowano kobiety w tamtych czasach. Było to na tyle uderzające, że po lekturze nasunął mi się następujący wniosek: jako społeczeństwo przeszliśmy bardzo długą drogę, jeśli chodzi o równouprawnienie kobiet. W tej recenzji postaram się pokazać, dlaczego tak uważam.
XIX wiek to przecież nie tak dawno temu, a mimo to ówczesną sytuację społeczną kobiet trudno zrozumieć. Datujemy początek respektowania praw kobiet na podstawie daty uzyskania przez nie praw wyborczych, jednak problem jest bardziej złożony. Składają się na niego nie tylko uwarunkowania i przekonania społeczne, ale również te bardziej formalne – ekonomiczne i prawne. System prawny był tak skonstruowany, że kobieta bez mężczyzny nie mogła podejmować decyzji majątkowych, niczego posiadać ani występować samodzielnie przed organami władzy. Nie mogła się rozwieść, a pomoc w przypadku doświadczania przemocy domowej była dramatycznie ograniczona. O tym wszystkim traktuje reportaż Chodzić i uśmiechać się wolno każdemu.
Ten wstęp jest potrzebny, by zrozumieć, co popychało dziewiętnastowieczne kobiety do świadczenia usług seksualnych. Głowili się nad tym przedstawiciele władz porządkowych, medycy, duchowni, działacze społeczni i polityczni. Wysuwali tezy, że kobiety wybierają ten sposób zarabiania, bo takie są ich predyspozycje psychiczne i umysłowe. Tylko niektórzy zauważali, że przyczyną może być bieda i głód, a nawet przymus. Chyba nikt nie przyjmował do wiadomości, że może to być wolny wybór.
Jak nie należy pomagać
Kobietom świadczącym usługi seksualne starano się pomóc. Środowiska katolickie organizowały przytułki, w których próbowano przede wszystkim wzbudzić żal za popełnianie grzechy, upokorzyć. Stosowano wszelkie dostępne środki przymusu i kary, by podopieczne zrozumiały własną hańbę. Jak nietrudno się domyślić, prowadziło to do skutków odwrotnych do zamierzonych. W konserwatywnej prasie przestrzegano przed „handlem żywym towarem”, który kwitł, choć nie zawsze opierał się na przymusie. Zagraniczne oferty pracy, które były podejrzanie atrakcyjne, także kryły w sobie niebezpieczeństwo sprzedania do domu publicznego.
Pracownice seksualne oskarżano o zgorszenie i szerzenie chorób wenerycznych. Kobiety wykonujące ten zawód rejestrowano i regularnie badano, a w razie konieczności – leczono. Tym niemniej zawsze wiązało się to z upokorzeniem i brakiem szacunku. Procedury szpitalne i badania okazywały się narzędziem opresji, a za brak poddania się im groził areszt.
Spojrzenie na XIX-wieczne społeczeństwo
Książka Alicji Urbanik-Kopeć jest szczegółowa i rzetelna. Autorka przez pryzmat kobiet wykonujących najstarszy zawód świata ukazuje sytuację wszystkich pań żyjących w społeczeństwie patriarchalnym. Z jednej strony starano się zaradzić problemom pracownic seksualnych, nie sięgając do ich sedna. Z drugiej strony pomijano też fakt, że wiele kobiet świadomie decydowało się na wykonywanie tego zawodu, bo dawał im on niezależność ekonomiczną, a nawet zaspakajał potrzeby seksualne.
Autorka zwraca uwagę na hipokryzję społeczeństwa, które potępia pracownice seksualne, upatruje w nich szeregu zagrożeń dla rodziny, moralności i zdrowia. Uważa się, że kobieta oddaje swoje ciało, bo nie ma za co żyć, natomiast korzystający z jej usług mężczyzna zaspokaja własne potrzeby. Nierówno ocenia się zdrady małżeńskie w wyższych sferach – kobiety są piętnowane, natomiast mężczyźni mają przyzwolenie społeczne.
Trudno podsumować książkę Chodzić i uśmiechać się wolno każdemu jednym zdaniem. Publikacja daje panoramiczny obraz traktowania usług seksualnych w XIX wieku, a jednocześnie zmusza do zastanowienia się nad współczesnym postrzeganiem praw kobiet, ich wolności i społecznego odbioru. Mimo ogromnych zmian, jakie dokonały się od czasów opisywanych w książce, w naszej mentalności nadal wiele rzeczy pozostało do przepracowania. Tekst Alicji Urbanik-Kopeć otwiera oczy i zmusza do refleksji na temat niesprawiedliwości, jakiej doświadczały kobiety na przestrzeni dziejów.
I doświadczają nadal.
Jeśli szukasz dobrych reportaży, zapoznaj się z recenzją książki „Ostatni trop. Tajemnica zaginięcia sióstr Lyon”.
