Feliks Chwalibóg stwierdził kiedyś Jakże wiele ludzkiego w każdym zwierzęciu. W tych słowach musi kryć się sporo prawdy, gdyż ludzkie zwierzęta dostrzega w swoich uroczych filmach chociażby Disney. Kto z nas nie kojarzy Simby albo jelonka Bambi? Pisarze chętnie tworzą powieści o zwierzętach. Przyjrzymy się zatem trzynastu książkom ze zwierzęcymi bohaterami. Trzynastka to ponoć pechowa liczba, ale bez obaw – dzisiaj wyjątkowo patronują jej zwierzaczki.
Nasze relacje ze zwierzętami na przestrzeni wieków uległy znacznym zmianom. Obecnie jesteśmy dużo bardziej skłoni postrzegać je jako przyjaciół, towarzyszy, braci mniejszych niż tępe bydlęta, które istnieją po to, by nam służyć oraz zaspokajać nasze potrzeby i zachcianki. Nasilają się tendencje do traktowania zwierząt jak ludzi. Czy słusznie? Naukowcy i zwierzęcy behawioryści uważają, że w prawdzie mają one swój własny zwierzęcy rozum, jednak porównywanie każdego ich zachowania do zachowań ludzkich jest błędem i potrafi tylko pogorszyć „komunikację” między człowiekiem, a zwierzęciem. Z kolei wielu zagorzałych miłośników zwierząt upiera się przy tym, że ich Mruczek i Burek potrafią wyszczerzyć się w uśmiechu, uwielbiają nosić kupowane im specjalne ubranka i doskonale rozumieją ludzką mowę. Nie będziemy tutaj rozstrzygać kto ma więcej racji. Tak jak wspomnieliśmy sobie na początku pisarze też lubią zwierzęta i czynią je bohaterami swoich powieści. Do grona wybitnych pisarzy a zarazem miłośników zwierząt należy między innymi Jarosław Iwaszkiewicz, Zofia Nałkowska, Anton Chechow, Ernest Hemingway. Być może to cechująca pisarzy artystyczna wrażliwość sprawia, że tak dobrze dogadują się z czworonogami i wybierają je na swoją muzę…
W niniejszym zestawieniu zapoznamy się z trzynastoma powieściami, których głównymi bohaterami są zwierzęta. Oczywiście zdaję sobie sprawę, że nie będą to wszystkie książki ze zwierzętami, jakie zostały napisane. Gdybym miała wybrać każdą jaka tylko powstała ta lista byłaby nieskończenie długa, a nie o to przecież chodzi. Ma ona na celu zachęcić czytelników do zapoznania się z literaturą zwierzęcą i rozpoczęcia własnych poszukiwań w tym zakresie. Kto wie czy nie odkryjecie gdzieś jakieś dobrej, zapomnianej książki o zwierzętach? Gorąco do tego namawiam.
1. Bajki Ezopa
Ezop żył w VI wieku przed naszą erą. Niewiele o nim wiadomo poza tym że był greckim niewolnikiem i tworzył bajki w których występowały przeróżne zwierzęta. Trzeba zaznaczyć, że w starożytnej Grecji bajki nie były typowymi utworami dla dzieci, lecz dla dorosłych. Miały pomagać wychowywać społeczeństwo. Uczyły co jest dobre, a co złe, do czego prowadzi niewłaściwe zachowanie, pochwalały pewne postawy i potępiały inne, krytykowały wady i słabostki ludzi. Moralizatorsko – wychowawczy charakter bajki podkreślał kończący ją morał udzielający konkretnej przestrogi, rady lub pouczenia słuchaczom. Do tego samego dążył w swojej twórczości Ezop. W bajkach ukazywał ludzi pod postaciami zwierząt po to żeby wyśmiać, bądź pochwalić ludzkie cechy i ukazać w satyryczny sposób jakieś ich postępowanie. Bajki Ezopa są nie tylko zabawne, zawierają w sobie wiele życiowych mądrości. Dzięki swojej popularności (pochwalił je nawet Sokrates) zdołały przetrwać do dzisiejszych czasów, zaś Ezop zyskał miano twórcy bajki zwierzęcej.
Wzorowali się na nim żyjący w późniejszych okresach pisarze. Bajki zwierzęce pisał choćby Jean de La Fontaine, a na naszym rodzimym podwórku Aleksander Fredro. Można spokojnie przyjąć, że powszechnie funkcjonujące w społeczeństwie powiedzonka uparty jak osioł, odważny jak lew czy pracowity jak mrówka wzięły swoje początki z bajek zwierzęcych. Natomiast stosowanie alegorii zwierzęcej stało się normą w kulturze. Poza bajkami spotyka się ją na przykład w kontekście politycznym.
2. Mój Kary – Anna Sewell
Zdarza się, że jedni pisarze mają na swoim koncie ogromny dorobek literacki, a drudzy tylko jedną książkę, za to taką książkę, która praktycznie od razu staje się klasykiem. Do takich pisarzy niewątpliwie należy Anna Sewell. Pod koniec swojego życia napisała jedną jedyną powieść. I nadal cieszy się ona niesłabnącą popularnością. Mowa oczywiście o Moim Karym. Poznajemy w niej dzieje pięknego czarnego rumaka od narodzin po podeszły wiek. Jako źrebak wiedzie on beztroskie życie na farmie, by później stać się kolejno: cenionym wierzchowcem w majątku bogatego dziedzica, dorożkarską szkapą w Londynie, zmuszanym do ciężkiej pracy zwierzęciem roboczym i wreszcie starym koniem spędzającym „emeryturę” w spokojnym domu na wsi. Na swojej drodze spotyka różnych ludzi, zarówno tych dobrych i życzliwych, dbających o zwierzęta, jak i okrutnych, traktujących je w przedmiotowy sposób. Dociera do niego też jak bardzo los zwierząt zależy właśnie od ludzi.
Sama Anna Sewell przeżyła w młodości wypadek po którym miała problemy ze zdrowiem. Jazda konna stała się jedną z nielicznych aktywności na jakie mogła sobie pozwolić. Czas spędzony z końskimi przyjaciółmi spowodował, że zaczęła poważnie interesować się tym jak traktowane są konie w XIX wiecznej Anglii. Motywacją do napisania książki była nie tyle chęć opisania przygód wymyślonego przez siebie konia, co potrzeba zwrócenia uwagi społeczeństwa na ciężki los wielu tych zwierząt doświadczających okrucieństwa ze strony ludzi. Powieść ukazała się w 1877 roku i spełniła swoje zadanie – zapoczątkowała zmianę świadomości ludzi odnośnie zwierząt i ich traktowania. Czytelnicy byli pod ogromnym wrażeniem. Pojawiły się głosy apelujące o bardziej humanitarne traktowanie koni. Książka Anny Sewell stała się również jednym z ważnych argumentów Królewskiego Towarzystwa Opieki nad Zwierzętami w batalii przeciw okrucieństwu wobec zwierząt. Popularność Mojego Karego sprawiła, że główny bohater stał się ikoną popkultury. Na podstawie książki powstało kilka filmów i seriali. Powieść ukazała się parę razy i w zależności od przekładu można ją znaleźć pod tytułem Mój Kary, Czarny Diament lub Czarny Książę.
3. Biały Kieł – Jack London
Biały Kieł to z pewnością najbardziej znana powieść Jacka Londona. Tytułowy bohater jest mieszańcem psa z wilkiem. Jego pierwszy właściciel wychowuje go na psa zaprzęgowego. Biały Kieł nie jest może rozpieszczany przez swojego pana, ale nie wiedzie mu się najgorzej. Zmienia się to, gdy trafia w ręce innego człowieka – okrutnego i pozbawionego skrupułów. Znęca się nad Kłem i wystawia w walkach psów. Od niechybnej śmierci na „arenie” ratuje go jeszcze inny, tym razem porządny, uczciwy człowiek. Doświadczając po raz pierwszy w życiu dobrego, łagodnego traktowania Biały Kieł stopniowo zmienia się z nieufnego i wściekłego zwierzęcia w domowego pupila i odwdzięcza się swojemu nowemu panu miłością oraz przywiązaniem.
London w interesujący sposób pokazuje jak zwierzęta postrzegają swój świat, a jak widzą świat człowieka. Obserwując wydarzenia z perspektywy bohatera nie odnosi się wrażenia, że jest on na siłę, sztucznie „uczłowieczany”. Białym Kieł widzi wszystko i rozumie na swój mądry psi sposób. W powieści cieszy także pięknie ukazana rodząca się silna więź miedzy zwierzęciem i człowiekiem oparta na szacunku i miłości. Biały Kieł podobnie jak Mój kary przeszedł do klasyki, zaś główny bohater jedną z najbardziej rozpoznawalnych postaci zwierzęcych w kulturze. Doczekał się on powiązanych ze swoją postacią licznych filmów i seriali.
4. Bambi. Opowieść leśna – Felix Salten
Wracając do wspomnianego na początku Bambiego. Dzisiaj mało kto pamięta, że pełnometrażowa animacja o małym jelonku powstała na kanwach powieści. Od początków swojej działalności Walt Disney garściami czerpał z literatury. Król Lew uchodzi za pierwszą disneyowską produkcję z oryginalnymi bohaterami i scenariuszem, chociaż i co do tego można mieć sporo wątpliwości. Skupmy się jednak na samym Bambim. Felix Salten napisał swoją powieść w 1923 roku, a co ciekawsze stworzył ją z myślą o dorosłych czytelnikach. Książkowy Bambi tak jak jego animowany odpowiednik mieszka wraz z mamą w lesie. Uczy się od niej reguł leśnego życia i poznaje inne zwierzęta. Spokojne dzieciństwo jelonka kończy się, gdy ginie ona od strzałów myśliwskich strzelb.
Od tej pory osierocony Bambi musi nauczyć się żyć samodzielnie i radzić sobie z czyhającymi na niego niebezpieczeństwami. Opowieść o Bambim jest przede wszystkim opowieścią o dorastaniu i odnajdowaniu własnej tożsamości, a także o bólu i stracie, które nieodzownie towarzyszą tym procesom. Książka i animacja z oczywistych powodów wykazują pewne podobieństwa, ale nie da się z czystym sumieniem powiedzieć, że to drugie stanowi wierną adaptację pierwszego. Jeśli mamy być szczerzy to można znaleźć więcej różnic między nimi niż podobieństw. Disney chciał zrobić z Bambiego film skierowany do dzieci, dlatego musiał pominąć poważniejsze wątki i co brutalniejsze sceny zawarte w książce. Warto zapoznać się z powieścią Saltena, choćby tylko po żeby przekonać się czym różni się ona od animowanego Bambiego. Ma się po temu dobrą okazję, gdyż niedawno wydało ją wydawnictwo Nowa Baśń.
5. Lassie, wróć! – Eric Knight
Po raz kolejny mamy do czynienia z ponadczasowym klasykiem. Historię Lassie poznały całe pokolenia czytelników. Niejednemu z nich zdarzyło się uronić łezkę nad główną bohaterką albo czytając o psiej wierności poczuć ciepło na serduszku. Lassie, wróć! ma w sobie to coś, co sprawia, że nadal powstają na jej podstawie filmy oraz seriale, zaś ludzie wciąż chcą na nowo poznawać tą opowieść. Główna bohaterka Lassie to owczarek szkocki niezwykle przywiązany (i to z wzajemnością) do chłopca o imieniu Joe. Przyjaźń Joe i Lassie zostaje wystawiona na ciężką próbę, kiedy rodzice chłopca z powodu kłopotów finansowych są zmuszeni sprzedać zwierzę pewnemu bogatemu człowiekowi. Lassie jednak ucieka od swojego nowego właściciela i wyrusza w długą drogę ze Szkocji do Anglii do domu, tam gdzie przebywa jej ukochany przyjaciel. W trakcie wędrówki przeżywa wiele przygód i napotyka różne postacie.
Czy Lassie uda się wrócić do Joe’ego? i co ją czeka po powrocie do domu? Na te oraz inne pytania znajdziemy zagłębiając się w fabułę powieści. Ciekawostką może być tutaj to, że Eric Knight wraz z żoną zajmował się hodowlą owczarków szkockich. Możliwe, że sympatia do owczarków skłoniła go do uczynienia z Lassie przedstawicielki właśnie tej rasy psów.
6. Folwark zwierzęcy – George Orwell
Po napisaniu Folwarku zwierzęcego George Orwell przez dłuższy czas miał problem ze znalezieniem wydawcy dla swojej książki w ojczystym kraju. Nie dlatego, że powieść okazała się totalnym kiczem na który nikt nie chciał marnować papieru. Był rok 1943 i trwała w najlepsze II wojna światowa. Z lekcji historii wiemy, że dwa lata wcześniej do aliantów walczących z nazistami przystąpił Związek Radziecki. Jedni uznali ten sojusz za uśmiech losu, inni za zło konieczne, które trzeba znieść w imię wyższych celów. Szacowni brytyjscy wydawcy tym bardziej woleli nie narażać się Rosjanom ani prowokować międzynarodowego skandalu. Spytacie pewnie cóż takiego niewłaściwego było w tej powieści, skoro mogła wkurzyć nawet Stalina? Cóż, trzeba zacząć od tego że fabuła opowiada o folwarku należącym do pana Jonesa. Gospodarstwo jest w kiepskim stanie, gdyż właściciel z powodu ciągłego pijaństwa zaniedbuje swoje obowiązki. Zwierzęta zamieszkujące folwark w końcu tracą cierpliwość i pod wodzą dwóch wieprzów – Napoleona i Snowballa wszczynają bunt. Po przepędzeniu Jonesa z folwarku decydują, że same, bez pomocy człowieka będą zarządzać gospodarstwem. Początkowo wszystko układa się pomyślnie jednak stopniowo wymarzona przez zwierzęta utopia zmienia się w miejsce rządzone przez obłudę i tyranię. Pisząc Folwark zwierzęcy Orwell zastosował podobny zabieg, co Ezop. Pod postaciami zwierząt ukrył postacie ludzi. Wspomnianym tutaj wieprzem Napoleonem jest Stalin we własnej osobie, natomiast Snowball to odpowiednik jego dawnego współpracownika Trockiego.
Jak widać Stalin miałby powody do złości po przeczytaniu powieści Orwella. Ta pozornie niewinna opowiastka o zwierzętach w rzeczywistości była satyrą i krytyką państwa totalitarnego.Takiego kraju jakim bez wątpienia był Związek Radziecki. Wydawcy obawiali się konsekwencji wydania takiej książki, ale po zakończeniu II wojny wiele się zmieniło. Sojusz z Rosjanami się rozpadł. Nastała Zimna Wojna, a Folwark Zwierzęcy zaczął zdobywać coraz większą popularność. W latach pięćdziesiątych dostał swój film animowany, po cichu finansowany jak wieść gminna niesie przez CIA. Związek Radziecki przestał istnieć, ale zawarte w powieści ostrzeżenie przed dyktaturą oraz gorzka prawda na temat władzy pozostaje jak najbardziej aktualna. Świetnym tego przykładem jest to, że dzisiaj takie kraje jak Korea Północna czy Chiny zabraniają wydawania u siebie tej powieści. Ponadto z Folwarku pochodzi słynny i zapadający w pamięć cytat: Wszystkie zwierzęta są równe, ale niektóre zwierzęta są równiejsze od innych.
Folwark zwierzęcy kończy również pierwszą część rankingu. Kolejnych zwierzęcych bohaterów znajdziecie w drugiej części rankingu.
Zaczyna się weekend a wy nie wiecie co chcecie obejrzeć? Zapraszamy do serii Weekendowych polecajek gdzie serwujemy wam ciekawe filmy!
